Shamsiddin Muhammad Shohin 1865-1866-yillarda Buxoroda tug‘ilib, butun umrini shu yerda o‘tkazgan yetuk shoirlardan biri. Shamsiddin Shohin Buxoroda kambag‘al mulla oilasida tug‘ilgan. Otasi Mullamon asli Xatlonzaminlik (hozirgi Ko‘lob) bo‘lib, yoshligida ilm o‘rganish uchun yurtni tark etgan, Samarqandda ilm o‘rgangan, so‘ng Buxoroga borib, shu yerda madrasani tamomlagan. Madrasani tugatgach, 1887-yildan boshlab bir necha vaqt amir Abdulahadning parvonachisiga Mirzolik xizmatini bajardi va parvonachining qiziga uylandi. Bir muddat Buxorodagi madrasalardan birida mudarrislik qildi. Shamsiddin Shohin bolaligidan favqulotda o‘qish va yozish qobiliyatiga ega edi. O'zining ta’kidlashicha, u taxminan sakkiz-to'qqiz yoshlaridan maktabda she'r ayta boshlagan. Shamsiddin Maxdumi Shohin yetti yoshida Hofiz Sherozıy devonini juda yaxshi bilgan. Shamsiddin Shohinning otasi maktabni tugatgach, o‘g‘lining nafis va chiroyli yozuvini ko‘rib, uni mirza xizmatiga shogird qiladi.
Shamsiddin Shohin o‘n to‘rt-o‘n besh yoshlarida ilm o‘rganish uchun madrasaga o‘qishga kiradi. Madrasada ustozlari, kursdoshlari oldida katta iste’dod va qobiliyatni namoyon etadi. Ammo moddiy jihatdan bu yillarda uning hayoti juda og'ir edi. Otasi qarigan, oila boqish, o‘g‘lini o‘qitishda ko‘p muammolarga duch kelgan. Biroq o‘sha davrning ayrim olimlari, tadbirkorlari shoirning g‘ayrioddiy iste’dodini, ilm o‘rganish qobiliyatini ko‘rib, ba’zan unga moddiy yordam ko‘rsatishgan. Shamsiddin Shohin nodir she’rlar, kitoblar nusxalarini ko‘chirar, ular bilan kun kechirar, kambag‘al oilasiga ham yordam berar edi. Shamsiddin Shohin Buxoro maktab va madrasalarida tahsil olgan, madrasani tamomlagach, Buxoroning manzilgohlaridan biriga imom etib tayinlangan. 1885-yildan shoir amir Abdulahad Adulqodir Parvonachiga mirzalik qiladi. Parvonachi Shamsiddin Shohinning iqtidori, bilimi va fayzliligini ko‘rib, uni juda hurmat qilgan va buning evaziga uni moddiy jihatdan ta’minlagan. Shu yillar davomida Shohin vasiysiz qolgan oilasini ham boqdi.
1887-yilda Shohin o‘sha paytda Sherobod hokimi bo‘lgan Abdulqodir Parvonachining qiziga uylanadi. Biroq shoirning baxtli hayoti uzoqqa cho‘zilmadi, turmush o‘rtog‘i to‘ydan 10 oy o‘tib olamdan o‘tdi. Shoir “Layli va Majnun” she’rini turmush o‘rtog‘i xotirasiga bag‘ishlab yozgan.
Umrining so'nggi yillarida Shohinning sog'lig'i juda yomonlashadi. Unda sil kasalligi belgilari bor edi. Ammo amir uni o'z lavozimidan chetlatmadi va sayohatlarga o'zi bilan olib ketdi. Qarshiga tashrif chog‘ida Shohin betob bo‘ladi, amir uni Buxoroga jo‘natmaydi. Nihoyat, shoir 1895-1896 yillarda shu shaharda sil kasalligidan vafot etadi. U shu shaharning qabristoniga dafn etilgan.
Shohin mirzolik vazifasini bajarishdan tashqari, she’rlar yozgan va parvonachining iltimosiga ko‘ra amir Abdul Ahadni madh etib bir qancha qasidalar ham aytgan. Bu bilan Parvonachi Shohinning amir oldida hurmat qozonishini, ro‘zg‘orini yaxshilashini istaydi. Shu orqali Shohin amir huzurida va saroyda obro‘ qozongan. Saroyda Shohinning shon-shuhrat va nufuzga ega bo‘lganiga hasad qilib, uning amir bilan yaqinlashishiga to‘sqinlik qiladigan, biror chora ko‘rmoqchi bo‘lgan savodsiz, johillar ko‘p edi. Bu orada parvonachi Buxoroni tark etadi. Shohinni yolg‘iz ko‘rgan dushmanlari uning atrofida fitna uyushtirib, g‘iybat qila boshladilar. Shu bilan birga, Shohin amir saroyi davrasining qandaligi, amir atrofiga johil va ochko‘zlarning to‘planib, davlat mansab va martabalariga erishayotganini ko‘rib turardi. Parvonachi Abdulqodir Shohinni juda sevgan, uni har tomonlama himoya qilishga uringan. Xalq Shohin Sherobod hukmdorining kuyovi ekanini anglasin, unga adovat qilmasin deb unga qizini beradi. Darhaqiqat, bu nikoh Shohinni raqiblarining hujumlaridan ma'lum darajada himoya qildi. Boshqa tomondan, o‘zini juda bilimdon va she’riyatga mehrli qilib ko‘rsatgan Amir Abdulahad Shohinni suhbatlariga taklif qildi. Amir Shohinni ahyon-ahyonda o‘z yig‘inlariga, bazmlariga taklif qilar, shoirning xohish-istaklari va kayfiyatidan qat’i nazar, safarlarga olib borardi. Shohin bu safar va bazmlar bilan shunchalik band ediki, hatto oilasidan ham xabar ola olmasdi. Bu orada uning yosh xotini farzandli bo`lib, bir hafta o‘tib vafot etdi. Xotinining to‘satdan vafot etishi Shohin uchun katta fojia bo‘ldi. Bu dahshatli voqea Shohinning ko‘z o‘ngida ko‘p voqealar mohiyatini ochdi. U nafaqat amir atrofidagilar, balki amirning o‘zi ham nodon va zolim, davlat va mamlakatni boshqarishga noloyiq va beparvo shaxs ekan degan xulosaga keldi. Shohin o‘sha davr hukmdorlariga yaqinligidan foydalanib, ularga mulkchilik va hukmronlik o‘lchovlari haqida kitob va risolalar yozgan avvalgi shoirlar kabi amirga asar yozib, adolat bilan hukmronlik yo‘lini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan. Shu maqsadda u “Do‘stlar tuhfasi” nomli she’r yozgan. Shohin bu masnaviyda amirga adolat va insof tamoyillarini, davlat boshqaruvining eng yaxshi yo‘llarini o‘rgatmoqchi bo‘lgan, ammo amirga saboq bermoqchi bo‘lgan yosh shoirning bu jasorati zamon hukmdoriga yoqmagan. Amir Abdulahad g‘azablanib, Shohindan o‘ch olmoqchi bo‘ldi. Amir Shohinni u haqida madhiya va qasidalar yozishga, odobdan tashqari she’rlar yozishga, amirni kuldirishga, she’rlariga badiiyatga mos kelmaydigan so‘zlarni kiritishga majbur qilgan. Qolaversa, u shoirni hamisha o‘z nazoratida ushlab, uzoq safarlarga olib chiqib, o‘yin-kulgi asbobiga aylantirgan. Bu Shohin uchun katta haqorat edi va amir buni eng qattiq qasos deb hisobladi. Shu davrdan (ya’ni, to‘qsoninchi yillarning ilk yillaridan) boshlab, Shohin she’rlarida uning hayotidan achchiq shikoyat va norozilik ohanglari, davr va uning odamlari illatlari tanqidi ko`zga tashlanadi. Bu davrda Shohin Ahmad Donishning “Navodir-ul-vaqoe” asari bilan yaqindan tanishadi va o‘sha davr jamiyatining barcha illatlarini yanada yaxshi tushunadi. Shuningdek, u nasihat va qisman islohot bilan mamlakat ahvolini va davlat tartibini yaxshilash mumkin emas degan fikrga keldi, uning nazdida amir va uning atrofidagilar shu qadar johilki, bunday maslahatlarni qabul qilishga qodir emaslar. Shu yillarda Shohin “Badoe-us-sanoe” asarini yaratdi. Bu risolada u o‘z davrining ijtimoiy illatlarini, davlat rahbarlari va amirning manmanlik va bishqa ko`plab illatlarini kinoyalar bilan fosh etadi. Qolaversa, bu vaqtda u amir va uning tarafdorlarini maqtash bilan yosh umrini behuda orzu-havaslar bilan o‘tkazganini aytadi. Umrining so‘nggida yozgan masnaviyida butun o‘tmish yoshligini afsus va pushaymonlik bilan o‘tkazib, zamon va uning ahlini qattiq ayblaydi. Quyida shoirning ayrim baytlarini ko`ramiz:
Bu dahrda buncha ko‘p fitna-yu kin bo‘lmasa,
Bu davrda hunar ayb, xoru zabun bo‘lmasa,
Ilmda zarardan o‘zga biror yakun bo‘lmasa,
Eshak odam sanalsa, odamga kun bo‘lmasa,
Bir joy ketayki, boshim uzra gardun bo‘lmasa,
Ammo netayki, o‘zga joy men uchun bo‘lmasa?
Tokay shirin va’dalar qilib Shirin berar pand,
Ko‘hkan kabi besutun tog‘lariga qilar band,
Qon arig‘i yurakdan bo‘lur ko‘zimga payvand,
Tesha qani, «oh» yo‘lin dildan ochsa daf’atan?..
Bir joy ketayki, boshim uzra gardun bo‘lmasa,
Boshga bu zol boltasin zahmi har kun bo‘lmasa…
(Samandar Vohidov tarjimasi)
Shamsiddin Shohin ijodini o‘rganish Ahmad Donish boshlab bergan 19-asr oxiridagi ilg‘or adabiy va tafakkur harakatini belgilashda katta ahamiyatga ega. Shohin ijodi orqali badiiy adabiyotda mumtoz adabiyotning eng yaxshi an’analarini davom ettirib, o‘z asarlarida adolat, insonparvarlik, ozodlik g‘oyalarini hamda o‘z davrining yetakchi g‘oyasi – ma’naviy tarbiyani ilgari suradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Shohin ijodini rivojlanish xususiyatiga ko‘ra 3 davrga bo‘lish mumkin:
1. Mumtoz adabiyotdan saboq olish va uning ta’sirida asarlar yaratish, boshqacha aytganda – mumtoz adabiyotga taqlid qilish davri. Shohin ijodining bu davridagi adabiy mahsuli “Layliyu Majnun” qissasidir.
2. Xalq va ozodlik g‘oyalarini ilgari surishda amirlarning yordamiga tayanish, adolatni targ‘ib qilish uchun amirlargi goh tanqid, goh maqtov yo‘li bilan murojaat qilish. Shohin ijodining bu davrida “Do‘stlar tuhfasi” asari yuzaga keldi.
3. Davlat amirlari va amaldorlarining yordamidan hafsalasi pir bo‘lib, Ahmad Donishning tanqidiy-ma’rifiy asarlari, fikrlari bilan tanishish, amirlikni tanqid qilishruhidagi asarlar davri. Bu davrning namunasi – “Badoye-us-sanoye” asari.
Shohin ijodida “Layli va Majnun” qissasi alohida o‘rin tutadi. Bu qissa hajmi jihatidan unchalik katta bo‘lmasa-da, mumtoz adabiyot an’analari asosida kuylangan. Ta’kidlash joizki, shoir bu qissasida zamon va muhit haqidagi o‘z his-tuyg‘ularini, o‘y-fikrlarini ifodalashga harakat qilgan.
Ma’lumki, “Layli va Majnun” qissasining yozilishiga shoir hayotida sodir bo‘lgan fojiali voqea sabab bo‘lgan. Shoir “Layli va Majnun” asarini 1 oy davomida yozdi. Mazkur asar 2200 misradan iborat. Nizomiy qissasidan keyin kuylangan anʼanaviy qissalardan tashqari fors-tojik sheʼriyatida bu mavzuda yozilgan boshqa asar yoʻq edi. Shohin bu adabiy an’anani qayta tikladi va “Layli va Majnun” qissasini o‘ziga xos uslubda yozdi. Asarda shoirning Nizomiy masnaviylari va Xusrav Dehlaviydan ilhomlanganligi yaqqol seziladi. Shohin bu qissada Laylo va Majnunning muhabbati fojiasini ko‘rsatishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan bo`lsa-da, qaysidir ma’noda unda o‘zining ahvoli, sevgisini ham tasvirlagan. Shoir obrazidan Majnun zamon voqealari oldida ojiz. Majnun ishq va mehr tuyg‘ularida Layloga teng kela olmaydi. U Majnun-Shohin timsolida zamonning nohaqligi, zulmi yuksak muhabbat tuyg‘usining poymol bo’lishini ko‘rsatishga harakat qiladi. Shu bois “Layli va Majnun” qissasi garchi an’anaviy mavzuda yozilgan bo‘lsa-da, shoir davri sharoiti bilan juda chambarchas bog‘liqligini ta’kidlash joiz.
“Do‘stlar tuhfasi” Shohinning Sa’diy Sheroziyning “Bo‘ston”iga ergashib yozgan axloqiy-ma’rifiy asaridir. Muallif mazkur asarni yozishni ancha oldin rejalashtirgan. Asar Sa’diyning asari kabi 10 bobdan iborat bo‘lishi kerak edi. Biroq hayotida yuz bergan ko‘plab fojealar sababli Shohin asarni 10 bobga yetkaza olmaydi. İjodkor niyatiga ko‘ra har ikkala asrning mazun mundarijasi ham bir biriga muvofiq bo‘lishi lozimedi. Faqat to‘qqizinchi bob “Bo‘ston”ning to‘qqizinchi bobidan farqli bo`lishi ko‘zda tutilgani. Sa’diyda to‘qqizinchi bob tavba haqida bo‘lsa, Shohinda to‘qqizinchi bobni sabrga bag‘ishlashni reja qilgan edi.
“Do‘stlar tuhfasi” Shohinning insoniy axloq, davlat siyosati haqida yozmoqchi bo‘lgan asaridir. Muallif asarning birinchi bobi kirish so‘zi va bir qismini yozishga muvaffaq bo‘lgan, xolos. Bobning mazmunidan anglashiladiki, Shohin saroyga yaqinlashgan sari amir va xalqining axloqi, ahvolini anglab yetgan, o‘sha davrdagi davlat va uni boshqarish haqidagi dunyoqarashi, fikrlari o‘zgargan. Madrasa talabasi bo‘lgan chog‘larida amirni adolatli, saroyini esa pokiza adolat maskani deb hisoblargan. Amir, vazir va saroy a’yonlarini ko‘rgach jamiyatdagi ko‘plab illatlar va baxtsizliklarga o‘sha davr hukmdorlari sababchi degan xulosaga keladi. “Do‘stlar tuhfasi” masnaviyi Shohin ijodi, ijtimoiy tanqidiy g‘oyalari rivojida juda muhim davr bo‘ldi. Garchi bu masnaviy to‘liq yozilmagan, shoir fikrlari to‘la ifoda etilmagan bo‘lsa-da, uning keyingi ijodi, g‘azallari, ayniqsa, “Badoe us - sanoe”da ijtimoiy-tanqidiy mulohazalarning rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi.
“Badoye-us-sanoye” risolasi Shamsiddin Shohin umrining oxirida yozilgan. Shohin mazkur asarida o‘z davrining ijtimoiy illatlarini dadil tanqid qiladi, bu tanqidlar asosan ramz va metaforalar pardasi ostida, kinoya bilan ifodalangan. Asarni mavzu-mundarijasiga ko’ra uch qismga bo‘lish mumkin:
U qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, o‘zidan juda boy va qimmatli meros qoldirdi. Uning merosi g‘azaliyot kitobi, “Layli va Majnun” masnaviyi, tugallanmagan “Do‘stlar tuhfasi” masnaviyi, “Badoye-us-sanoye’” risolalaridan iborat.
